Tussen licht en schaduw: het spel van de macht.
Zoals u misschien weet — of tenminste vermoedt — zijn er aan het Hof altijd kamers waar het licht niet schijnt. Mistige hoeken, donkere plekken, waar het échte spel van de macht wordt gespeeld.
Zet u “Politiek24” aan, dan ziet u slechts het theater: de rollen keurig verdeeld, de teksten ingestudeerd. Maar wie, zoals ik, als hofnar af en toe een blik mag werpen achter de gordijnen, ziet hoe de macht haar ware gezicht toont.
Want achter elke mooie toespraak, achter elke glanzende belofte, klinkt een andere stem. Een stem die fluistert: “Niet alles is wat het lijkt.”
Om u daar een beeld bij te geven, wil ik u een kunstwerk tonen, onlangs bewonderd bij een vriend. Een zeldzaam werk, ontstaan in zijn jonge jaren, maar met een scherpe blik op de macht.
Op de voorgrond: de zwoegende boeren van de Sovchoz, hun ogen gericht op een toekomst die hen via propaganda wordt voorgespiegeld. Achter hen, half verscholen, knielt Chroesjtsjov. Niet uit nederigheid, maar uit overlevingsdrang — want zo wist hij zich staande te houden onder de ijzeren vuist van Stalin, om uiteindelijk op te klimmen tot partijsecretaris: de enige die werkelijk weet wat zich afspeelt in de spelonken van de macht.
Daarboven Stalin, de blik ijzig maar altijd met één oog gericht op Lenin, om de illusie in stand te houden dat alles nog steeds in lijn is met de Grote Leider van de Revolutie.
Maar wat mij, als hofnar, vooral opvalt: de gordijnen. Zij scheiden het volk van hun leiders. Zoals priesters in de tempel sluiers en voorhangen gebruiken om het heilige te verbergen, zo weten machthebbers al eeuwen: macht heeft geheimen nodig. Wat het volk ziet, is slechts het toneelstuk. Wat zich achter de coulissen afspeelt, blijft voor de meesten verborgen.
En toch, vraag ik mij soms af, biedt die sluier niet ook hoop? Zolang de macht zich verbergt, blijft de illusie bestaan dat daarbinnen plannen worden gesmeed voor een betere toekomst. Dat men weet wanneer het zwaard te trekken als gerechtigheid nodig is.
Zo nu en dan verschijnt er een leider die het gordijn openrijt. Soms met geweld, alsof hij wil zeggen: “Nu, nu wordt de macht zichtbaar voor het volk.”
Zoals in het Evangelie wordt verteld — en zo aangrijpend bezongen in Bachs Matthäus Passion — scheurt bij Jezus’ dood het voorhangsel van de tempel. Het doek dat het heilige der heiligen afschermt van het volk, wordt op dat moment doormidden gereten, als teken dat wat verborgen was, nu onthuld wordt. Een nieuw verbond, een nieuwe openheid.
U kent wellicht die ontroerende passage waarin de muziek stokt, de spanning stijgt, en dan, plotseling, die dramatische breuk die het begin van iets nieuws markeert.*
En ik glimlach, want ik weet: de keizer heeft het geroddel en het gefluister net zo hard nodig als zijn kroon. Hij moet geheimen houden. Hij moet zijn hof in onzekerheid laten, zodat niemand weet wanneer en hoe hij zal toeslaan. Hij speelt met de ruimte tussen de woorden, met wat niet wordt gezegd. Want zouden zijn dienaren weten dat hij soms, twijfelend, zichzelf in de spiegel aankijkt, dan zouden ze samenspannen om hem te onttronen.
Achter de coulissen hoor ik het gefluister. Soms is het slechts gemor, soms hoop ik dat ergens — op een vergeten zolderkamer — strategen plannen smeden om het land vooruit te helpen. Maar vaker zie ik hoe beslissingen pas op het laatste moment worden genomen, als een smid die pas slaat wanneer het ijzer heet is. Tot dat moment blijft alles mogelijk, blijft de macht in het ongewisse.
En toch, als het moment daar is, weet iedereen opeens wat te doen. Alsof de regisseur een teken geeft, draaien alle hoofden dezelfde kant op. Dan klinkt het: “Alles im Griff.” Alles onder controle. “Wij vragen offers,” zeggen ze, “maar u kunt rustig slapen.”
Of, om met de woorden van Hendrik Colijn te spreken, die op 11 maart 1936 het volk geruststelde te midden van groeiende spanningen in Europa:
Daarom maan ik nog eens aan om zich niet te laten verontrusten. Het is beter dat men later getuigen moet dat de regering wel heel erg voorzichtig is geweest, dan dat haar, met hoe geringe kans ook, later verweten zou kunnen worden, dat zij gedut had in een tijd, dat waakzaamheid plicht was.
Ik verzoek de luisteraars dan ook om, wanneer zij straks hun legersteden opzoeken, even rustig te gaan slapen als zij dat ook andere nachten doen. Er is voorshands nog geen enkele reden om werkelijk ongerust te zijn.
En zo, waarde luisteraars, trek ik mij weer terug op mijn plek aan het Hof. Om te kijken, te luisteren, en soms een grap te maken — precies hard genoeg om gehoord te worden, maar zacht genoeg om te blijven leven.
Want als hofnar weet ik: achter de gordijnen wordt gelachen, gehuild, beslist en gemanipuleerd. En soms… soms laat ik u slechts een glimp zien van wat voor velen verborgen blijft.
* Voor wie dit moment wil horen: luister vooral eens naar de indrukwekkende uitvoering van de Matthäus Passion door de Nederlandse Bachvereniging, precies op het moment van het scheuren van het voorhangsel, via deze link: https://youtu.be/ZwVW1ttVhuQ?feature=shared&t=8633.
